Grafstenen

Op de Oude Begraafplaats Veenendaal bevinden zich 52 (bewaard gebleven) grafplaten en gedenkstenen. Op deze webpagina staan foto’s van al deze grafmonumenten. Daaronder staat of komt nog de nodige informatie over de op de grafplaat vermeldde personen. Daarbij wordt ook aangegeven welke overige personen oorspronkelijk begraven lagen in het graf dat behoorde bij de desbetreffende gedenksteen. De informatie over de begraven personen wordt nog verder aangevuld.

Voor de renovatie in 1986 lagen en stonden er ruim 100 grafstenen op de Oude Begraafplaats. Hiervan is de helft bewaard gebleven, de rest is destijds in een afvalcontainer verdwenen. Onder de nu nog aanwezige 52 gedenkstenen lagen vroeger in totaal enkele honderden mensen begraven. Oorspronkelijk waren alle graven en grafkelders met een gedenksteen of grafzerk te vinden op het noordelijke deel van de begraafplaats.

LUCHTFOTO KLM

Op de luchtfoto hierboven, in 1951 in opdracht van de naastgelegen VSW-fabriek gemaakt door KLM Aero Cartografie, is dat goed te zien. Op de foto zien we in het midden de begraafplaats, kort daarvoor juist voorzien van een nieuw gazen hek. De weg die links naar boven loopt is het Kostverloren, de weg die rechts het beeld uitloopt is de Achterkerkstraat. Helemaal links zien we een (al lang gesloopt) blok arbeiderswoningen dat de straatnaam ‘Heuvel‘ had. Rechts van dit woonblok zien we de in de 1930 gebouwde sigarenfabriek Monte Christo, die later – in de jaren ’70 – nog een tijdje dienst deed als ‘Café-Bar Monte Christo‘, en sinds de jaren ’80 in gebruik is als ‘Moskee Nasser’. Net boven de begraafplaats zien we nog enkele delen van de aangrenzende VSW-fabriek. Rechts op de begraafplaats steekt één boom er duidelijk boven uit: dit was de bijna 200 jaar oude ‘bruine beuk’, die vanwege een bomenziekte in 2016 helaas is omgezaagd.

Midden 19e eeuw konden alleen de meer kapitaalkrachtigen zich een grafsteen veroorloven. Hieronder de nodige (grote) fabrikanten, grootgrondbezitters, burgemeesters en dominees. Het gros van de mensen werd zonder gedenksteen begraven, een aantal hiervan onder een genummerd paaltje (zie foto) dat overeenkwam met de inschrijving in het gemeentelijke grafregister. Deze personen werden vrijwel allemaal begraven op het zuidelijke deel van de begraafplaats, direct achter de hoofdingang aan de Molenstraat. Van de ca. 9.000 mensen die op de Oude Begraafplaats hun laatste rustplaats vonden werd het overgrote deel dus niet onder een grafsteen begraven. Hieronder heel veel (;evenloos geboren) baby’s en kinderen. De namen van al deze personen willen we later vermelden op de webpagina ‘Grafregister‘. Dit vereist nog het nodige onderzoekswerk.

Met het langzaam toenemen van de welvaart rond 1900 zien we dat vanaf het begin van de 20e eeuw ook steeds meer leden van de in Veenendaal sterk vertegenwoordigde werkende klasse (fabrieksarbeiders, kleine luyden e.d.) zich een eigen grafsteen kunnen permitteren. Zo veel mogelijk is bij de naam van de onder de grafmonumenten begraven personen niet alleen hun geboorte- en sterfdatum aangegeven, maar ook hun beroep, voor zover dit is te achterhalen.

Om misverstanden te voorkomen: bij nogal wat mensen werd in de pre-industriële periode (tot ca. 1860) – bijvoorbeeld in een huwelijksakte – als beroep het woord fabrikant of textielfabrikant vermeld. Deze aanduiding betekende destijds niet automatisch dat we hier te maken hadden met de eigenaar van een grote textielfabriek. Doorgaans werd met het woord fabrikant bedoeld dat het ging om ‘iemand die iets fabriceert‘, met andere woorden: ‘iemand die iets maakt’. Meestal ging het dan om een zelfstandige wolkammer die voor zichzelf werkte en dus niet in loondienst was, ook wel een zgn. ‘kleine baas‘ genoemd. Soms werkte deze alleen, of had deze enkele jonge knechten in dienst. Als er naast de huishouding tijd over bleef, werkte ‘de vrouw‘ meestal ook mee in het bedrijf.

SOBERE GRAFCULTUUR

De vormgeving van de grafzerken op de Oude Begraafplaats van Veenendaal had een typisch ‘Noord-Nederlands’ calvinistisch karakter: sober, zonder al te veel decoraties. Dit in tegenstelling tot de vaak veel rijker versierde begraafplaatsen in het katholieke zuiden van het land, of – nog verder van huis – in België, Frankrijk of Spanje. Een typisch Nederlands voorbeeld van een begraafplaats met veel royale grafmonumenten is Begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam-Zuid. Deze dodenakker is ook bekend vanwege de vele ‘bekende’ Nederlanders die hier sinds jaar en dag zijn aan te treffen.

Op oudere foto’s is overigens te zien dat op de Oude Begraafplaats ter versiering wel een aantal zgn. ‘graftrommels’ waren te vinden. Deze zijn bij de renovatie in 1986 allemaal geruimd. De tussen 1880 en 1940 in heel Europa populaire ronde graftrommels waren doorgaans gemaakt van metaal of hout met daar bovenop een glazen plaat. Hierdoor was alles goed beschermd tegen de tand des tijds. In zo’n graftrommel werden altijd fraaie ornamenten (doorgaans metalen kunstbloemen) en soms ook foto’s geplaatst. Nadat de graftrommels na de Tweede Wereldoorlog niet meer in zwang waren, komt deze grafversiering de laatste jaren weer enigszins terug en worden ze weer op maat gemaakt door enkele funeraire ondernemers. In het Drentse Veenhuizen is in 2016 het ‘Museum voor graftrommels’ geopend.

De meeste grafmonumenten die nu nog op de Oude Begraafplaats aanwezig zijn waren ‘liggende‘ grafmonumenten. Deze gedenkstenen dienden oorspronkelijk tevens als grafplaat, en lagen dus bovenop een graf of grafkelder. Als er sprake was een ‘bijzetting’ werd de grafplaat er tijdelijk van afgehaald. Bij de renovatie in 1986 zijn ook een aantal ‘staande’ gedenkstenen – op een andere plaats – ‘horizontaal’ neergelegd, vermoedelijk mede uit kostenoverwegingen. Op veel andere oude begraafplaatsen in ons land was de grafcultuur vaak heel anders en zien we juist veel staande grafstenen. Wie bijvoorbeeld een bezoek brengt aan de oude begraafplaats in Gouda of aan de joodse begraafplaatsen in Veenendaal (Parallelweg, sinds 1899) of Wageningen (Kerkhofpad, 1669-1929) zal het opvallen dat de meeste grafmonumenten daar ‘staande’ grafstenen zijn.

GESCHIEDVORSER

Bij alle beschrijvingen zijn onderaan een groot aantal bijlagen opgenomen, waaronder de nodige geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten. Deze zijn een aantal jaren terug al bijeen gebracht door (wijlen) Theo Versteeg. Vele uren verbleef deze lokale geschiedvorser in de kelder van het Veenendaalse gemeentehuis om het een en ander op te diepen uit te archieven. Waarvoor met terugwerkende kracht onze dank.